Tussen hoop en tralies

'Bezoek de gevangenen' is één van de werken van Barmhartigheid, zoals beschreven in de Bijbel - de leidraad van de christelijk Geestelijk Verzorger (GV-er). Aan deze oproep kun je als GV-er bij justitie heel bijzonder gehoor geven. Gevangenen zijn mensen die voor korte of langere tijd hun vrijheid ontnomen is. Zij zijn tijdelijk buiten de maatschappij geplaatst. De gevangenis is zelf een mini-maatschappij met eigen basis voorzieningen (zoals ziekenzorg, sport en bibliotheek).

Ik heb gewerkt in het Huis van Bewaring (HvB) in Haarlem. In een HvB zitten mensen gedetineerd die in afwachting zijn van hun proces. Zij zijn onschuldig tot schuld bewezen is. En juist daarin zit de enorme uitdaging van ons beroep. De maatschappij heeft de gedetineerde 'afgeschreven'. Je hoeft maar een willekeurig internetforum te bekijken, om te zien hoe mensen over gedetineerden denken. 'Opsluiten en nooit meer naar omkijken' is de lief verwoorde gedachte van velen.

De maatschappij heeft de gedetineerde 'afgeschreven'. Je hoeft maar een willekeurig internetforum te bekijken, om te zien hoe mensen over gedetineerden denken. 'Opsluiten en nooit meer naar omkijken' is de lief verwoorde gedachte van velen.

Een verharding in de maatschappij die steeds sterker wordt. Veel medewerkers in het HvB beschouwen gedetineerden als zijnde schuldig. Veelal hebben zij de taak vooral veiligheid te garanderen. Naast enkele andere beroepsgroepen binnen justitie, is het voornamelijk de GV-er die de gedetineerde als mens behandelt, ongeacht de schuldvraag. Een gesprek van mens tot mens is voor een gedetineerde een lichtpuntje in de lange uren achter de celdeur. De gedetineerde binnen het HvB zal ook aan een GV-er zelden toegeven wat hij/zij gedaan heeft, juist omdát het proces nog moet plaatsvinden. We vragen er ook niet naar, we willen liever niet weten wat iemand gedaan heeft. De GV-er is zelf ook mens en je moet sterk in je schoenen staan om onbevooroordeeld te blijven kijken naar de ander. Om de ander te zien als de mens die hij/zij is, geliefde mens, geschapen naar Gods beeld en gelijkenis. Met goede en foute kanten, zoals ieder mens die heeft, de GV-er niet uitgezonderd. Als gelovige persoon met een zending wil je mensen helpen nieuwe wegen in te slaan. Daar hoort ook bij dat zijzelf naar hun motieven en handelen kijken. Hoe kijken zij naar de ander? Ook voor hen hoort te gelden: 'wat u niet wilt dat u geschiedt, doet dat ook een ander niet'. Gedetineerden willen graag gerespecteerd en goed behandeld worden. Door delicten te begaan, tasten zij zelf vaak een ander aan, respecteren zij niet dat andere mensen ook geliefde en geschapen personen zijn. Hoe maak je dit bespreekbaar, hoe kun je een gedetineerde met deze inzichten helpen wanneer de schuldvraag niet aan de orde komt? Of wanneer hij/zij de schuld buiten zichzelf legt - iets dat veelvuldig voorkomt. Hoe help je iemand zien wat hij/zij zelf anders had kunnen doen? Ik heb me tijdens vele van mijn individuele gesprekken afgevraagd: 'waar zit jouw pijn?, waar zit jouw spijt?' En even vaak realiseerde ik mij hoe kostbaar vrijheid is. Hoe kwetsbaar ook. Een gedetineerde is niet per definitie een grote boef of maniak. Feitelijk is ieder mens maar 1 stap verwijderd van het HvB. Ieder mens kan worden opgepakt, zelfs al is het gebeurde een ongelukkige omstandigheid. In het HvB leer je dankbaar en nederig te zijn en ontdek je dat 'gedetineerden' een doorsnede van de maatschappij vormen.

Een werkdag in een HvB is lastig te plannen. De werkdag van een GV-er berust op 3 pijlers: individueel pastoraat, groepspastoraat en liturgie. Het ritme van de dag wordt bepaald door het regime binnen het HvB. Gedetineerden gaan in wisselende groepen naar diverse activiteiten, zoals

arbeid, sport of lucht. Daarnaast worden gedetineerden opgeroepen door bijvoorbeeld maatschappelijk werk, de rechtbank of psycholoog. Soms komen zij onverwacht vrij of worden overgeplaatst. Wanneer het alarm af gaat, komt iedere activiteit stil te liggen, ook wanneer je bijvoorbeeld net een groep bijeen wilde roepen. Je weet nooit hoelang het alarm duurt, het kan gebeuren dat de groep helemaal geen doorgang kan hebben. Dit vraagt veel flexibiliteit van een GV-er. Een globaal overzicht van taken op een doordeweekse werkdag:

• briefing - zijn er bijzonderheden vandaag / wie is vandaag 1e aanspreekpunt bij calamiteiten?intakegesprekken individueel of per groepje van nieuw binnengekomen gedetineerden
• individueel pastoraat
• taken als werkoverleg of liturgie voorbereiden
• groepsgesprek voorbereiden en leiden
• evaluatie - overdracht

In het weekend worden meerdere kerkdiensten verzorgd. Het verzorgen van de meertalige liturgie, contact met vrijwilligers, zorgdragen voor muzikale ondersteuning en het (meertalig) voorgaan in de viering: dit alles hoort bij het werk van de GV-er.

Bovenstaand is een traditionele takenlijst. Werkzaamheden van de GV-er veranderen door nieuwe inzichten en omstandigheden binnen het gevangeniswezen. Gedetineerden verblijven korter achter celdeuren. Tegenwoordig wordt op andere manieren gestraft. Men krijgt vaker een taakstraf of men wordt onder elektronisch toezicht geplaatst. Kleinere gevangenissen sluiten. De nieuw geopende gevangenis bij Zaanstad is zo groot als een dorp. Dit verandert de rol en werkinhoud van de GV-er. Er is minder sprake van het opbouwen van een vertrouwensband. Bij groepsgesprekken zijn leden korter deelnemer en dus moet de inhoud en duur van gespreksseries worden aangepast. Persoonlijke contacten worden minder intensief, de samenstelling van de groep aanwezigen bij kerkdiensten varieert vaker en sneller. Voor je eigen veiligheid moet je gedetineerden met een zekere alertheid en achterdocht tegemoet treden. Hoewel alertheid nooit mag verslappen, kan achterdocht plaatsmaken voor enig vertrouwen wanneer je die vertrouwensband met elkaar kunt opbouwen. Dit wordt moeilijker. Tijdens het voorgaan in een kerkdienst weet je steeds minder wie de deelnemers zijn en hoe zij reageren. De GV-er moet een krachtige persoon zijn die een biddende houding met alertheid goed weet te combineren en die in deze setting ook een actieve dialoog kan aangaan. Juist die dialoog is belangrijk tijdens de kerkdienst, als het ultieme moment om iets van het Evangelie zichtbaar te maken, om ruimte te scheppen voor de aanwezigen. Een moment om hen te laten voelen dat zij mens zijn, door God gekend. Hierin kun je hen helpen te bezinnen, 'zin te ervaren'. Hoop te houden. Het is misschien het enige moment van hoop achter de tralies.